In gesprek óp de plek

Geleerde lessen Voer het gesprek juist óp de plek waar het om gaat: een dijk, een achtertuin, een strand. Betrek originele perspectieven: kunstenaars, studenten, kinderen. Denk goed na over de juiste vorm van het gesprek. Maak het concreet. Daag mensen uit om uit hun rol te stappen, niet meteen hun eigen belangen op tafel te leggen. Duik in de haarvaten van de gemeenschap. Geef ruimte aan het moeilijke gesprek over opoffering.

‘Mensen vergeten wel eens dat we hier echt een kust hebben’, zegt architectuurhistoricus Marlies Buurman, kijkend uit het raam over het stadsstrand van Hoorn naar het Markermeer. ‘Ze zien een grote bak water, waarvan ze zich misschien niet zo bewust zijn wat voor belang die eigenlijk heeft voor ons land. Maar er is hier zóveel gaande.’

Belangrijke functies

Die grote bak water is in feite een aaneenschakeling van zoetwaterbinnenmeren met een aantal belangrijke functies: water afvoeren uit de rivieren naar de Waddenzee, omliggende gebieden van zoet water voorzien, ruimte bieden aan scheepvaart en visserij. De kustplaatsen en historische dorpen trekken daarnaast veel vakantiegangers, met name watersporters. Ook geeft het gebied ruimte aan honderden windmolens. Veel van de bewoners wonen nog steeds op de geboortegrond van hun voorouders, uit de tijd dat het IJsselmeer de Zuiderzee was. Zij dragen deze kustcultuur nog altijd met zich mee.

Leven met het water

Door klimaatverandering staat het IJsselmeergebied voor grote uitdagingen. De dijken voldoen niet altijd meer en hebben versterking nodig. Er komt meer zout water binnen, dat is niet goed voor het leven in en om het water, en zorgt voor verzilting van het land. Er is ook behoefte aan meer woningen in de meer stedelijke gebieden. Het zijn uitdagingen die elkaar raken en soms bijten, en die vooral vragen om een ander soort denken. Van: hoe houden we het water buiten de deur. Naar: hoe kunnen we leven met het water? Al die opgaven zijn in 2018 samengebracht in de Agenda IJsselmeergebied 2050.

Het andere gesprek

Omdat er zoveel verschillende partijen en dus ook belangen betrokken zijn bij deze agenda, is het project ONGEZOUTEN in het leven geroepen. Het doel is om de mensen om wie het gaat samen aan één tafel te zetten, en vooral: het gesprek op een andere manier te voeren. ONGEZOUTEN is een samenwerking tussen erfgoedorganisaties MOOI Noord-Holland en Het Oversticht, met daaromheen een ambtelijke werkgroep met vertegenwoordigers van de verschillende overheden.

Op de plek zelf

Marlies en haar collega Romy Schuit, die ook aangeschoven is in Hoorn, werken allebei bij stichting MOOI Noord-Holland, en maken met veel plezier onderdeel uit van team ONGEZOUTEN. Romy: ‘Stukje voor stukje onderzoeken we en voeren we de dialoog over de kwaliteiten van het IJsselmeergebied, gekoppeld aan de opgaven die spelen op gebied van onder andere klimaatadaptatie, natuurontwikkeling, wonen en recreatie. En dat gebeurt met nadruk níet in vergaderzalen tussen bestuurders en ambtenaren, maar juist óp de plek waar het om gaat: een dijk, een achtertuin, een strand, een natuurgebied: daar wordt het gesprek gevoerd. En mét bewoners en landschapsdeskundigen. Ook is er veel ruimte voor originele perspectieven: van kunstenaars, studenten, en van kinderen Zoals zij kijken naar een gebied, heel verfrissend. Op de vraag “hoe woon jij hier over vijftig jaar?” tekende een meisje een huis op palen in het water met zichzelf die een hengeltje uitgooide.

‘Er is veel ruimte voor originele perspectieven: van kunstenaars, studenten, kinderen.’

Erfgoedaspect

Met een samengesteld team hebben de twee het afgelopen 2,5 jaar op deze wijze verschillende expedities ondernomen naar alle uithoeken van het IJsselmeergebied. ‘Op stevige laarzen’, lachen ze beiden. Marlies: ‘En op iedere plek keken we: waar zijn we hier en welk onderwerp speelt hier? De ene keer ging het meer over ecologie, de andere keer over economie, of over toerisme en recreatie.’ En overal namen ze het erfgoedaspect mee. ‘De ene keer was dat een monumentale dijk, de andere keer een bijzonder veenweidegebied. Het gesprek ging over hoe je die belangen afweegt: hoe verstoor je niet te veel maar maak je het landschap toch toekomstbestendig? Romy: ‘Daarbij hadden we steeds aandacht voor de manier waarop vragen werden gesteld. Daagden we mensen uit om uit hun rol te stappen. Niet meteen hun eigen belangen op tafel te leggen. Ongedwongen. Het was bijzonder om mensen die eigenlijk heel uiteenlopende belangen hadden, toch tot een gezamenlijk toekomstbeeld te zien komen.

Archeologie-expeditie

In Hoorn bijvoorbeeld moest de monumentale dijk versterkt worden én was er de langgekoesterde wens voor een stadsstrand. Romy: ‘We zijn met een archeologie-expeditie de dijk opgegaan. In de 18^e eeuw had je hier heel veel sloop vanwege de instorting van de VOC. Alles wat van die huizen kwam werd hier in de dijk gestort. Die archeologen konden aan de hand van de lagen in de dijk vertellen wat er zich hier allemaal heeft afgespeeld.’ Vanwege het monumentale karakter van de dijk is uiteindelijk gekozen voor een extra oeverdijk die een heel stuk voor de oude dijk is komen te liggen, en waar het stadsstrand nu deel van uitmaakt.

Hier leven wij op

Een andere expeditie bracht een gezelschap naar de achtertuin van een boerin bij Uitdam. Zij woont op een stuk grond waar straks waarschijnlijk weer water zal stromen. Romy: ‘Haar kinderen zullen daar waarschijnlijk niet meer kunnen wonen. Dat zij dat toestond, vond ik echt hartverwarmend. Er werd een grondboring gedaan en daarbij kwam een stuk veen naar boven. De mensen keken ernaar en realiseerden zich ineens: hier leven wij op. Het is zo’n mooie manier om mensen op een andere manier naar hun omgeving te laten kijken, je kunt er zoveel mee bereiken.

Behalve dit soort expedities organiseerde het team van ONGEZOUTEN op iedere locatie waar ze neerstreken een dagprogramma met een reeks aan activiteiten, zoals lezingen, werkateliers, groepsgesprekken, en werd steeds samen met de lokale gemeenschap gewerkt aan een landart in het landschap, altijd gemaakt van lokaal, recyclebaar restmateriaal zoals bladriet in de Weerribben Wieden of houten palen in Uitdam. 

‘De mensen keken naar het stuk veen en realiseerden zich ineens: hier leven wij op.’

Aan de keukentafel

Een belangrijke les zien beide architectuurhistorici in dat de meest waardevolle opbrengsten van ONGEZOUTEN behaald zijn door écht in de haarvaten van de gemeenschap te duiken, door tijd en aandacht te steken in de mensen. Marlies: ‘Ik ben blij dat we het zo gedaan hebben, dat we de vrijheid hebben genomen het gesprek echt uit te diepen. Hoe vaak we aan iemands keukentafel hebben gezeten bij mensen. Wat was dat waardevol, maar het is goed je te realiseren hoeveel tijd het kost.’ Romy: ‘Je gaat echt relaties aan. Op een gegeven moment zei een bewoner die altijd tegen de komst van een nieuwe oeverdijk was geweest: had ik dit geweten, dan had ik nooit mijn hakken in het zand gezet. Hij zet zich nu actief in voor de herbestemming van het badhuis in Scharwoude, een plek waar hij veel van af weet. Zijn reactie raakte ons vooral omdat we konden zien dat hij echt in zijn kracht was gezet.’ Marlies: ‘Je kunt bewoners niet zien als: o ja, die moeten we ook nog betrekken. Zie ze als kennishouders, de kwaliteitshoeders van hun eigen gebied. Die het heel fijn vinden om zich daarvoor in te spannen. Het is van hen, zij wonen daar.’

‘Zie bewoners als kwaliteitshoeders van hun eigen gebied. Die het heel fijn vinden om zich daarvoor in te spannen.’

Wat offeren we op?

Dat de gesprekken soms schuren en soms ook echt pijn doen, en daar de ruimte voor nemen, is een tweede belangrijke les. Marlies: ‘Het ging vaak over: wat offeren we op? We hebben onder leiding van kunstenaar en componist Merlijn Twaalfhoven zelfs een apart plekberaad gewijd aan het moeilijke gesprek. We moesten eerst toe naar de pijn met elkaar, en daarna konden we pas verder. Tijdens dat gesprek zat iemand van de Alliantie Markermeerdijken voor het eerst naast een bewoner. Allebei op sokken. Allebei gelijk. Zij keken elkaar voor het eerst in de ogen. Daar begint het.’

IJsselmeercommunity

Na 2,5 jaar kun je wel spreken van een heuse ‘IJsselmeercommunity’, zegt Marlies. ‘Een harde kern van mensen die begrijpen wat we aan het doen zijn en die ook op deze manier willen gaan werken.’ En heeft het team ook concrete middelen gemaakt om het gesprek te blijven voeren. Zoals een waaier in handformaat met daarin alle activiteiten, werkvormen en gespreksmethoden, als een praktische tool waarmee overheden en instanties in het IJsselmeergebied aan de slag kunnen, wellicht ook bij andere ruimtelijke opgaven. Ook is er een podcastserie gemaakt van gesprekken met archeologen, ecologen, historici, kunstenaars en jongeren over het leven langs de kust, in en op het water.  Maar wat ONGEZOUTEN vooral heeft gebracht is het bewustzijn dat het één gebied is dat onderdeel uitmaakt van een groter deltasysteem waar je met een integrale blik naar zou moeten kijken, met het verleden als inspiratiebron voor de toekomst.