Momentum voor monumenten
42 Erfgoed Deal-projecten staan er inmiddels op de kaart, in verschillende fases van uitvoering. Een aantal ervan is afgerond. Wat valt er te leren van deze projecten? Deze keer kijken we naar Du MOment des Monuments, een samenwerking tussen gemeente Stichtse Vecht, adviesbureau MooiSticht en de Monumentenwacht Utrecht. Vijf monumenteigenaren worden begeleid in de verduurzaming van hun pand of buitenplaats, met als doel een integrale aanpak te ontwikkelen waar eigenaren, andere gemeenten en de sector baat bij hebben.
Geleerde lessen
|
‘De grote uitdaging is eigenaren goed te begeleiden’
Je ruikt de verse verf nog een beetje in het monumentale pand aan de Herengracht 19 in Maarssen-Dorp, dat deel uitmaakt van een beschermd dorpsgezicht direct aan de Vecht. De schilders zijn net weg. Het is de laatste stap in deze verbouwing voor Renske Vlakveld en haar man Frank Haveman, die er negen jaar geleden zijn komen wonen. Een prachtig herenhuis met de naam ‘De Kampertoren’ uit 1714 met half schilddak, rechte kroonlijst en grote schuifvensters, dat statig met een stoephek en kettingen afgescheiden wordt van de weg. Het heeft nog diverse oorspronkelijke elementen in het interieur en een intact gebleven indeling.
‘Daar moeten we iets mee’
Met die indeling zijn ze van begin af aan heel tevreden. Ze knappen de benedenverdieping naar smaak op en er komt een vaste trap naar zolder. Maar in de loop der tijd blijkt het toch lastig het beneden behaaglijk warm te krijgen. ‘Daar moeten we een keer iets mee’, denkt het paar. Zeker met de stijgende energieprijzen. En zo geven ze zich in 2020 op als één van de vijf pilots in het project Du MOments des Monuments. Vijf panden die verduurzaamd gaan worden, met als doel de daarvan geleerde lessen te verwerken in een integrale, gemeentelijke aanpak.
Niet afhaken op het proces
Die pilot begint met een keukentafelgesprek, aan dezelfde tafel waar nu Valesca van den Bergh en Vincent de Kieviet zijn aangeschoven voor dit interview. Valesca is beleidsadviseur monumenten en cultuurhistorie en duurzaamheid bij de gemeente Stichtse Vecht, en Vincent coördinator monumenten en cultuurhistorie bij MooiSticht. Valesca: ‘Stichtse Vecht is enorm rijk aan monumenten en buitenplaatsen. We willen dat deze panden ook meegaan met de eisen van deze tijd als het gaat om verduurzaming.’ De grote uitdaging hierbij is eigenaren goed te begeleiden, zodat ze niet afhaken op het proces. Dat beaamt ook Vincent, die vanuit zijn rol bij MooiSticht al vaak heeft gezien dat het stroef kan verlopen. ‘Dan wordt er een vergunning aangevraagd voor plannen waarbij er niet goed is nagedacht over de omgang met de monumentale waarden en de bouwfysische risico’s bij het verduurzamen van een monument.’
‘Je hebt meteen verschillende kennisniveaus en belangen bij elkaar aan één tafel zitten’
Perspectieven komen samen
In deze uitdaging vinden de gemeente, MooiSticht en ook de Monumentenwacht Utrecht elkaar in 2020 bij de start van het project Du MOments des Monuments.. De meerwaarde van een startgesprek tussen de drie partijen én de eigenaren is dat verschillende perspectieven bij elkaar komen. Vincent: ‘Je hebt meteen verschillende kennisniveaus en belangen bij elkaar aan één tafel zitten.’
Het DuMo-advies, een deel van het verhaal
Het keukentafelgesprek vormt de aanzet tot een gezamenlijk onderzoek: hoe zit het gebouw bouwkundig en bouwfysisch in elkaar? Wat is de monumentale waarde en wat is vanuit daar concreet mogelijk aan verduurzamingsmaatregelen? De Monumentenwacht doet de inventarisatie en bouwkundige opname. MooiSticht brengt de monumentale waarden in kaart en analyseert verduurzamingsmogelijkheden, en stelt op basis hiervan het DuMo-advies verder op. Een rapport dat de eigenaren vervolgens krijgen. Vincent: ‘Dat advies is natuurlijk slechts een deel van het verhaal. Het andere deel zijn de wensen, ideeën en ambities van de eigenaren. Waar lopen ze tegenaan qua comfort? Hoe hoog is hun energierekening? Wat is hun budget?’
‘Het DuMo-advies is een deel, het andere deel zijn de wensen, ideeën en ambities van de eigenaren’
Nieuw glas en een dubbele zoldervloer
Renske: ‘We kregen het rapport met een aantal voorstellen om te verduurzamen. Daar hebben we niet alles van gedaan, ook vanwege het budget. We hebben uiteindelijk gekozen voor overal nieuw glas, een wand isoleren aan de kant waar geen buurhuis is, en een dubbele vloer met isolatielaag op zolder, die daardoor tien centimeter omhoog is gegaan. We gebruiken de zolder als was- en logeerruimte. Het is nu iets lastiger onder de balken door te lopen, maar het kan nog prima. Wat kleinere maatregelen zijn een warmwaterboiler in de keuken en een regenton in de tuin. We zouden graag van het gas af willen en hebben nagedacht over een warmtepomp, die ook in het advies stond. Maar, dan moet je ook alle radiatoren vervangen, en dat is heel kostbaar. Iets dat nog wel op ons verlanglijstje staat. Wie weet dat er over een paar jaar mogelijkheden zijn die het ook financieel een stuk aantrekkelijker maken. Zonnepanelen hadden we best gewild, maar die kunnen hier helaas niet., Op het dakvlak met de meeste zon - de voorkant - zou dat de monumentale waarde van het pand en het beeldbepalende ensemble aan de gracht te veel aantasten, stond in het advies.’
Gemeentelijke DuMO wegwijzer
Renske en Frank zijn na vier jaar een flinke stap verder gekomen in de verduurzaming van hun monument, maar wat gebeurt er nu in bredere zin met de ervaring die is opgedaan met dit pand?
Kan die worden gegoten in de integrale aanpak die het project Du Moment op moest leveren?
Valesca: ‘We werken aan een gemeentelijke DuMo wegwijzer, waarin we aangeven met welke stappen en instrumenten we vanuit de gemeente eigenaren het beste kunnen helpen om hun monument te verduurzamen. In die wegwijzer gebruiken we drie hoofdcategorieën.’
Inspireren, informeren, adviseren, begeleiden
‘De eerste categorie gaat over inspireren: door te laten zien dat het verduurzamen van een monument ook echt kan, inspireren we eigenaren om de stap daadwerkelijk te nemen. Onze goede voorbeelden - de pilotprojecten - helpen ons daarbij. Eigenaren die echt aan de slag gaan, willen we daarna op de juiste manier informeren en adviseren en doorverwijzen naar relevante partijen voor advies op maat. Dit is de tweede categorie. Ervaringen delen helpt hierbij. Meerdere malen al zijn eigenaren in contact gebracht met de eigenaren van de Herengracht 19. Monumenteigenaren komen bij de aanvraag van hun vergunning vervolgens uit bij het gemeentelijke Omgevingsloket of de monumentenambtenaar. Dit is de derde categorie. We zorgen er op dat moment voor dat de juiste kennis en expertise aanwezig is om eigenaren verder te kunnen helpen. We ontwikkelen hiervoor basismateriaal: brochures, een webpagina of bijeenkomsten voor eigenaren. De in de pilots opgedane kennis verwerken we hierin.’
‘Het vraagt wel om de juiste persoon en informatievoorziening bij het loket’
DuMo-loket
Eigenaren moeten ook terecht kunnen bij een DuMo-loket, vervolgt Valesca. ‘Een plek waar ze echt verder worden geholpen en waar ruimte is voor vragen over hun specifieke situatie. Bij dit loket wordt bijvoorbeeld geadviseerd welk niveau scan of DuMo-onderzoek nodig is voor de maatregelen die een eigenaar voor ogen heeft. Of ze krijgen hulp als ze verschillende tegenstrijdige adviezen van aannemers en adviseurs hebben gehad. Dit vraagt wel om de juiste persoon en informatievoorziening bij het loket.’
Voor andere gemeenten
Ook andere gemeenten kunnen leren van de aanpak van Stichtse Vecht. Die informatie wordt in een interactief pdf-bestand verwerkt. Een bestand dat eventueel ook geprint kan worden. Valesca: ‘Veel gemeenten zoeken contact met ons, en hiermee willen we ze graag helpen.
De vragen zijn vooral verkennend en sparrend, wat wij doen in dit project, wat zij zelf doen. Ook het vervolg na de DuMo-scan is een onderwerp. Hoe zorg je dat monumenteigenaren ook echt de stap nemen na de oriëntatiefase, en hoe kun je ze met de vele keuzes echt verder helpen. Ook in het vinden van een weg in de veelheid aan adviseurs en aanbieders. Wat je daarover kunt adviseren, zonder dat je als gemeente partijen voortrekt.’
‘Ook als deskundigen weten wij niet altijd precies wat de nieuwste ontwikkelingen zijn’
Samenwerking in de sector
Een extra doel van het project is dat vakspecialisten elkaar in de toekomst beter kunnen vinden om kennis en ervaringen delen. Met onder andere webinars en lezingen. Vincent: ‘Ook als deskundigen weten wij niet altijd precies wat de nieuwste ontwikkelingen zijn. Het is fijn als wij daar in de erfgoedsector in samenwerken en van elkaar leren.’
De andere pilots
In de andere pilots zijn ook meters gemaakt, alhoewel nog niet zo veel als Herengracht 19 in Maarssen. Vincent: ‘Voor het woonhuismonument in Loenen zijn de eigenaren nog bezig met het totaalplan. De aanvraag ligt nu bij de afdeling vergunningen. Bij buitenplaats Vreedenhorst in Vreeland gaat het wat meer gefaseerd. Dit is een kleine buitenplaats met meerdere gebouwen waar veel mogelijkheden zijn voor biomassa, energieopwekking door zonnepanelen in een veldopstelling, en een warmtepomp. Maar dat maakt het ook ingewikkeld. Het is een behoorlijke investering voor de eigenaar, die het graag verduurzaamd wil overdragen aan zijn kinderen. Door de pilots hebben wij veel meer inzicht gekregen in de behoeften die er leven bij de monumenteigenaren.’
Studenten denken mee
De overige twee pilots, de buitenplaatsen Boom en Bosch in Breukelen en Goudestein in Maarssen, zijn gemeentelijk bezit. Bij de eerste, het voormalige gemeentehuis, gaat het om een totaalaanpak, een flinke transformatie. Bij de tweede is vanwege hoge monumentale maatregelen minder mogelijk, maar deze buitenplaats is juist gekozen vanwege de klassieke monumentale uitstraling en de uitdaging om met kleine veranderingen te onderzoeken wat wel kan. Een groep studenten van de post-bachelor Bouwhistorie en Restauratie aan Hogeschool Utrecht is na een aantal colleges van Vincent van MooiSticht en Jeroen Twisk van de Monumentenwacht op veldexcursie geweest naar twee van de pilots om ze te laten nadenken over wat zij zouden doen aan herontwikkeling en verduurzaming. Vincent: ‘Hun conclusie was dat er over het algemeen best wat mogelijk is qua verduurzaming zonder dat daarbij de monumentale waarden worden verstoord. Maar, je moet die waarden wel goed in kaart brengen, vonden ze ook. Belangrijk is dat daarbij genoeg aandacht is voor de bouwfysische aspecten, waardoor ook onvoorziene en toekomstige schades aan een monument voorkomen worden.
Van de excursie is deze video gemaakt.
‘In de toekomst moeten we misschien toch meer met multidisciplinaire duo’s gaan werken’
Samenwerking Monumentenwacht en MooiSticht
Een van de belangrijke vragen in het project was: kan de samenwerking tussen MooiSticht en de Monumentenwacht efficiënter worden? Ze vullen elkaar aan in hun rollen, waarbij de Monumentenwacht de bouwkundige opname doet, en MooiSticht kijkt naar mogelijke maatregelen en impact daarvan op monumentale waarden, maar in het werk zit ook een overlap. Kun je als MooiSticht bijvoorbeeld een DuMO-advies schrijven als de bouwkundige opname en inventarisatie wordt uitgevoerd door iemand van de Monumentenwacht en je niet zelf bij het monument bent geweest? Vincent: ‘Dit blijkt lastig in de praktijk. Eigenlijk moet je elk hoekje en gaatje van het monument kennen. Er kan veel van papier en foto’s, maar bij het schrijven merk je dat je toch nog een keer op locatie moet gaan kijken om gericht een aantal zaken te bekijken. Dat kan wel een veel korter bezoek zijn, hebben we gezien. Het is een stuk efficiënter om één iemand te hebben, die zowel de bouwkundige, bouwfysische als de bouwhistorische kennis heeft en die alles in één keer kan opnemen en inventariseren. Maar er zijn maar weinig mensen die deze disciplines verenigen, en die zijn beperkt beschikbaar. Dus wellicht moeten we er in de toekomst toch meer naartoe om op deze manier met multidisciplinaire duo’s te gaan werken.’
Effecten monitoren
Een andere doelstelling van Du MOment was om de effecten van de maatregelen bij de pilots te monitoren, om te onderzoeken in hoeverre hier in het algemeen iets over te zeggen valt. Denk bijvoorbeeld aan het meten van de vochthuishouding na isoleren. Vincent: ‘Het is belangrijk in de praktijk te testen en die gegevens te verzamelen. De ervaring leert dat het vaak net even anders loopt dan je in theorie bedacht had. Tegelijk is dat ook weer voor elk monument anders, dus het blijft de vraag of je straks met die gegevens kunt zeggen dat een bepaalde maatregel ook even goed werkt in vergelijkbare situaties.’ Valesca: ‘Het monitoren is wel bedoeld om praktijkinzichten te krijgen in de gedragingen van de ingrepen. Als blijkt dat er vocht- of andere bouwkundige problemen ontstaan, dan onderzoeken we de oorzaak en bekijken we gezamenlijk hoe dit op te lossen. De ervaring en kennis die daarbij wordt opgedaan, wordt vervolgens geborgd en gedeeld, zodat dit in de toekomst ondervangen kan worden.’
‘De keuze voor nieuw glas heeft aanstekelijk gewerkt voor de buren’
Aanstekelijke keuze
Of de maatregelen in het huis van Renske en Frank aan de Herengracht 19 het gewenste effect hebben, moet na de zomerperiode blijken, als de kachel weer aangaat. Renske: ‘We zijn wel heel blij dat we nu voorlopig klaar zijn, zo’n verbouwing is best heftig en je moet bereid zijn er veel tijd in te steken.’ De keuze voor nieuw glas heeft wel aanstekelijk gewerkt, besluit ze. ‘Er zijn al twee buren langsgekomen die het ook willen en die ons advies hebben gevraagd.’
